Gasfabriek
Deze maand (november 2015) werd bekend dat het voormalig terrein van de gas-fabriek in Zaandam is verkocht aan een projectontwikkelaar. Eerder waren er al projecten die tot nieuwbouw zouden moeten leiden op dit terrein. In 2009 werd nog een plan van Parteon goedgekeurd. Het terrein heeft een hele geschiedenis van gasproductie.
Midden 19e eeuw werd de openbare weg nog verlicht met olielampen. De lampen moesten aangestoken en bijgevuld worden en dat was het werk van de lantaarnaanstekers. Van aansteker Adam Klis uit Zaandam is nog een gedrukte nieuwjaarswens uit 1860 bewaard gebleven. Mogelijk is dat wel z’n laatste geweest want in Amsterdam had men al sinds 1849 in de binnenstad gasverlichting. In Zaandam werd op 1 augustus 1859 het besluit genomen tot de bouw van een gasfabriek. De exploitatie werd in handen gegeven van Dhr. De Heus, gas-fabrikant te Utrecht. In 1879 waren er nog maar 241 particulieren die hier gebruik van maakten.
Het contract met De Heus liep tot 1890 en de gemeenteraad besloot het niet te verlengen, maar het beheer in eigen hand te nemen. In 1891 besloot de gemeente de gasfabriek te slopen en te herbouwen op de plek die de ouderen nog wel kennen in de Westzijde naast de Bernhardbrug. Op 10 augustus 1891 stroomde het eerste gas door de leidingen naar de verbruikers. In april 1899 werd besloten kredieten toe te kennen om de gasfabriek uit te breiden.
De Eerste Wereldoorlog veroorzaakte in het neutrale Nederland toch de nodige problemen vanwege het gebrek aan kolen. Gebruikers moesten besparen en wie zich daar niet aan hield kon op een boete rekenen. De watersnoodramp van 1916 bracht aan de oostkant van de Zaan schade toe aan de leidingen.Toch kon het bedrijf op 1 oktober 1930 het 40-jarig jubileum vieren. Het gemeentebestuur verstrekte bij die gelegenheid aan elk personeelslid een bedrag van 25 gulden. Vele gemeenten hadden een eigen gasfabriek, maar anderen, zoals Koog a/d Zaan en Westzaan sloten zich aan bij Zaandam.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog valt in 1944 de gasvoorziening weg. De bevolking zal zich met allerlei provisorische middelen moeten redden om te verwarmen en eten te koken.
Het in stand houden door elke gemeente van een eigen gasbedrijf komt tot een einde als in 1952 een Gemeenschappelijke Regeling komt en het Gasbedrijf Zaanstreek-Waterland (G.Z.W.) wordt opgericht en met het werk kan worden begonnen.
Met de uitbreidingen van de stad Zaandam moet de levering van gas gelijke tred houden en vinden er voortdurend uitbreidingen plaats. Er komen gashouders bij om de gasvoorraad op peil te houden. Dit leidt uiteindelijk tot een enorm complex aan de Westzijde.
Maar hieraan komt allemaal een eind als er in Groningen aardgas wordt gevonden. Dat betekent het einde van de gasvoorziening via de verhitting van kolen. Voor het nieuwe gas gebruikt kan worden in de huiskamer moeten alle geisers, fornuizen enz. omgebouwd worden. In 1970 wordt de gasvoorziening gestaakt, worden de gashouders gesloopt en nu is ook de grond waarop de gasfabriek stond verkocht. De architect heeft wel met het verleden rekening gehouden, want er staan twee ronde torens op het ontwerp die doen denken aan de gashouders van toen.
Foto: Gemeente Archief Zaanstad, Tekton Architecten
Bron: Van toen naar nu, D. Kerssens, 1989, Gemeente Archief Zaanstad
