De Zaanse staalwaterbronnen

De Bleekersstraat in Zaandam was het centrum van de staalwaterbron Czaar Peter. Bij toeval, bij het zoeken naar een waterbron voor de wasserij van de heren Latenstein en van de Stadt, ontdekte men het bestaan van dit staalhoudend water.

Op de foto, rond 1915, op de achtergrond de wasserij met de naam ‘Helderoord’. Volgens Jan Hottentot was de eerste eigenaar J.A. Vasen die het bedrijf later verkocht aan Latenstein.

De Zaanlandsche Stoom Wasch– en Bleekinrichting begon, zoals in de advertentie staat op 10 januari 1887 met haar werkzaamheden. Later werd aan de werkzaamheden het reinigen van tapijten toegevoegd. In die tijd lag in elk huis wel een aantal tapijten.

In 1893, bij het zoeken naar een nieuwe bron voor de watervoorziening in de wasserij, werd een Nortonpomp[1] geslagen en stuitte men op water met een sterke ijzersmaak. Het vermoeden dat men hier te maken had met een staalbron werd door een analyse van apotheker G. van Sante bevestigd. Nader onderzoek door het Laboratorium voor Chemisch en Microscopisch Onderzoek van de doktoren Hamel-​Roos en Harmsen te Amsterdam, bevestigt deze conclusie.

Dit laatste onderzoek bleek gunstig uit te vallen voor de Zaanse bron. Het water zou zelfs van betere kwaliteit zijn dan de meeste staalwateren, behalve die in Spa, België. Het bevatte een aantal waterafvoerende zouten die bij de meeste andere wateren ontbraken en tot verstopping leidden.

Om de proef op de som te nemen werden een aantal Zaanse artsen, Van Rooijen, Kronenberg, Rebel en Sasse in de gelegenheid gesteld het water aan hun patiënten voor te schrijven om te zien of het enig resultaat had. Door de gunstige resultaten besloten de firmanten tot exploitatie over te gaan. De naam die ze aan de bron gaven was de “Czaar Peterbron”.

Er was al direct een getuige van de heilzame werking van het water. Dhr. K. Eijdenberg schreef dat zijn vrouw sinds enige tijd, op voorschrift van dr. Kronenberg, het water heeft gebruikt en dat zij ‘geheel hersteld’ was. Waarvan ze hersteld was werd niet vermeld. Dhr. Eijdenberg was exploitant van het feestgebouw Thalia aan de Prins Hendrikkade.

In juli 1894 was het zover dat de bron officieel geopend kon worden. Dhr. Latenstein sprak als eerste een groot aantal belangstellenden toe. Hij vertelde o.a. over de hygiëne die vereist is bij het bottelen van het water. Alle genodigden kregen een glas van het heilzame water ter consumptie aangeboden. Daarna sprak burgemeester Versteeg die hoopte dat naast de firma ook de gemeente Zaandam van deze nieuwe industrie zou mogen profiteren. In augustus 1894 werd de naam als handelsmerk bij het kantoor van Mouthaan en Asser gedeponeerd.

In Haarlem bestond sinds 1883 een bron onder de naam “Wilhelmina-​Bron”. In het Frederikspark werd in 1895 een brongebouw neergezet en men hoopte dat dit het Nederlands kuuroord zou worden. Het is niet verwonderlijk dat enige tijd na de opening van de Czaar Peterbron er geluiden kwamen dat de bron niet kon tippen aan het water uit Haarlem. Er was namelijk geld in het geding. Er waren grote investeringen gedaan voor de exploitatie en gebouwen. Haarlem had aandelen uitgegeven en concurrentie van andere bronnen zou de waarde kunnen verminderen.

En dan wordt er, in 1896, nog een bron ontdekt in Zaandam: de “Elizabeth-​Bron” gelegen aan de Ringweg – A. Roggestraat bij de hoeve Gretha. Er worden boringen uitgevoerd ten einde een zo goed mogelijk inzicht te krijgen van de geologische gesteldheid van de bodem. De boringen worden uitgevoerd door de firma Deseness en Jacobi uit Hamburg.

Men meldt verder dat de bron door een Nederlands Consortium is aangekocht. Het is de bedoeling dat het water in flessen wordt afgevuld en aan afnemers verzonden. Er zijn nog enkele reclameplaatjes van de Elizabethbron bekend met afbeeldingen van Zaandam zoals de haven.

Vanuit het Haarlemse bleef men kritiek spuien op de Czaar Peterbron. Tijdens een bezoek van, volgens Latenstein maar ‘enkele artsen’, aan de Wilhelminabron in Haarlem was gesuggereerd dat het water van de bron in Zaandam geelachtig en drabbig was en de kwaliteit het niet haalde bij het water van de bron in Haarlem, die de artsen net bezocht hadden.

Directeur Latenstein laat van zich horen in een groot ingezonden stuk in het Nieuws van de Dag, waarin hij de beschuldigingen van Haarlem weerlegt en tevens opmerkt dat het wel te verwachten was dat deze dingen gezegd zouden worden als uit de metingen blijkt dat het water van de Czaar Peterbron van veel hogere kwaliteit is in vergelijking met dat van Haarlem.

De reactie van Latenstein zorgde weer voor een stuk in het Haarlemsch Dagblad van de zijde van de Wilhelminabron. Hun zegslieden, doktoren, blijven bij hun bewering over ‘drabbig water’ en laten nog even fijntjes weten dat het wel opmerkelijk is dat de prijs van het Zaanse water na de beschuldiging direct verlaagd werd.

De heren Latenstein en v.d. Stadt was er alles aan gelegen dat het nieuws van de Czaar Peterbron verteld werd en vooral de geneeskundige waarde zou blijken. Hiervoor werden doktoren uitgenodigd die in Wormerveer een congres van de Maatschappij ter bevordering der Geneeskunde bijwoonden. Het gezelschap kwam met twee boten aan op het terrein aan de Bleekersstraat. Ze werden verwelkomd door dhr. Latenstein die hen inlichtte over de bron. Na afloop kregen allen een fles bronwater mee.

Gelukkig voor de bron in Zaandam werd het water bij een presentatie op een wereldtentoonstelling in 1895 bekroond met een gouden en een zilveren medaille. Voor de hygiëne kreeg men, zoals te zien is in de advertentie, de hoogste onderscheiding. Dat werd breeduit in dagbladen meegedeeld.

De Czaar Peter-​Bron had in 1897 aandelen uitgegeven om een bedrag van fl. 100.000 binnen te halen. Een bron alleen is niet voldoende, er moesten ook machines komen die het water konden bottelen en zorgen voor transport naar de afnemers. Maar ondanks alle inspanning, alle advertenties en andere pogingen om van de bron een succes te maken, moest in 1897 de raad van aandeelhouders het besluit tot liquidatie van de onderneming nemen. En daarmee kwam een eind aan de Zaanse Staalwaterbron Czaar Peter.

1. Een zuigpomp die water tot een diepte van 9 meter (1 atmosfeer) uit de grond kan oppompen (via een nortonpijp) Bron: Wikiwoordenboek.

Dit stuk verscheen oorspronkelijk op De Zuidkanter.