De ondergang van MS ‘Zaandam’ (1939-1942)
Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bleven de Nederlandse schepen op de Noord-Atlantische routes varen, hoewel de risico’s in verband met de U-boten en mijnen aanmerkelijk waren. In maart 1942 ging het motorschip ‘Zaandam’ als troepenschip varen voor de War Shipping Administration van de USA. Voor de bemanningen van de koopvaardij betekende de oorlog dat ze niet meer terug naar Holland konden. Pas in 1946 kwamen degenen die de oorlog op zee overleefd hadden weer thuis.
Het schip de MS Zaandam werd bij Wilton Feyenoord gebouwd in opdracht van de Holland Amerika Lijn (HAL). De kiel werd op 22 december 1937 gelegd. Op 27 augustus 1938 was de tewaterlating en het schip werd op 7 januari 1939 in de vaart genomen. MS Zaandam, ook wel Zaandam II was de opvolger van de Zaandam I die van 1882 tot 1889 voor de NV Nederlandsch Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij voer. Zusterschepen waren de Noordam, de Zuiderdam en de Westerdam.
“De historie van de Zaandam geeft een beeld van de maritieme geschiedenis in de Tweede Wereldoorlog. Ze was betrokken bij de ontsnapping uit Tjilatjap tijdens de Japanse invasie in Nederlands-Indië en ze was betrokken bij de bevoorrading van generaal Montgomery in Noord Afrika in zijn strijd tegen Rommel. De HAL heeft voor het uitbreken van de oorlog veel vluchtelingen, die de bui al zagen hangen, uit Duitsland naar Amerika vervoerd.”[^2]
De ‘Zaandam’ was met vracht en passagiers op weg naar Nederlands-Indië. Als het schip in de haven van San Francisco ligt en klaar is om te vertrekken valt Japan op 7 december 1941 Pearl Harbour aan en breekt de oorlog ook in het Verre Oosten uit. De opdracht wordt gewijzigd en Kapitein Stamperius krijgt nu de opdracht een lading oorlogsmateriaal naar Singapore en Batavia te brengen. Het krijgt nu ook bewapening aan boord en bemanningsleden worden voor de bediening opgeleid. Als Singapore door de Japanners wordt veroverd wordt de bestemming gewijzigd en wordt koers gezet naar Nederlands-Indië. De route liep via de Nieuw Zeeland en op 3 februari komt de ‘Zaandam’ aan in Lampong Bay in het zuiden van Sumatra, waar de haven vol met schepen met vluchtelingen uit Singapore lag. Het schip wordt nu naar Tjilatjap, een haven aan de zuidkust van Java gezonden waar het op 10 februari aankwam. Maar ook hier was het zo druk dat het de lading niet kon lossen.
De Japanse invasie in Java was begonnen en de haven van Tjilatjap was de enige nog die in handen van de geallieerden was. Op de 26e komt het bevel dat alle schepen de haven moeten verlaten. Op weg naar de haven krijgt het een aanval Japanse bommenwerpers te verduren die wordt afgeslagen door de kanonnen aan boord. Als het schip de haven uiteindelijk kan verlaten heeft ze rond 1250 passagiers aan boord. De Japanse vliegtuigen en schepen blijven komen, hulp komt van de Engelse torpedojager HMS Stronghold.
Foto van de haven Tjilatjap National Archives #80-G-237439
Onder begeleiding van de vuurkracht en een rookgordijn van de HMS Stronghold kan het schip de haven verlaten en koers zetten naar Australië waar het op 6 maart de haven van Freemantle bereikt.
De HMS Strongholt wordt dezelfde avond door drie Japanse schepen gevonden, door bommen getroffen en vergaat.
HMS Stronghold
Pas op 27 april was de lading gelost in Freemantle en kon het een nieuwe lading voor Chili aan boord nemen waar ze op 17 mei aankwam. Daar werd een lading koper voor New Orleans aan boord genomen waar ze veilig op 4 juni aankwam. In juli 1942 vaart het met een klein konvooi met militairen, tanks en ammunitie naar Kaapstad. Als onderdeel van een Brits konvooi (AS-4) vaart het naar Ismalia aan het Suezkanaal waar de lading gelost wordt voor de troepen van generaal Montgomery. Een paar weken later volgt de slag bij El Alamein waar Montgomery de Duitse generaal Rommel zal verslaan.
De Zaandam keerde terug naar Kaapstad, blijft daar 3 dagen en gaat op 21 oktober met 169 passagiers, voornamelijk bemanningen van getorpedeerde Amerikaanse koopvaardijschepen, op weg naar New York. De eigen bemanning telt 130 man.
Onderweg wordt het in het zuidelijke deel van de Atlantische Oceaan getroffen door twee torpedo’s van de U-174 en zinkt het binnen dertien minuten. 162 overlevenden stappen in drie reddingsboten. Twee boten werden door de Amerikaanse tanker Gulf State opgepikt en in Trinidad aan land gebracht. Een derde boot, met 60 man, bereikt op 10 november de Braziliaanse kust en vervolgens via omwegen de Verenigde Staten. De Nederlandse officier Willem Broekhof van de Zaandam heeft hiervan een dagboek bijgehouden.
Daarna werden toch nog drie opvarende gevonden. Na 83 dagen op een vlot werden ze gezien door de Amerikaanse patrouilleboot PC-576. Twee mede- overlevenden op het vlot overleden voor ze opgemerkt werden. Cornelis van der Slot, 37 jaar, Nico Hoogendam, 17 jaar en Basil Izzi, een Amerikaan van 20 jaar overleefden deze tocht op de open oceaan.
Op de foto, genomen door de Amerikaanse marine, wordt Cornelis van der Slot aan boord geholpen. De andere twee, Hoogendam en Izzi wachten op hun beurt. Van der Slot nam de Nederlandse vlag mee die als teken van herkenning in de mast had gewapperd.
Cornelis van der Slot en de omgekomen kapitein J. Stamperius kregen in 1943 bij Koninklijk Besluit een dapperheidsonderscheiding toegekend. De Amerikaan Izzi werd een beroemdheid en toerde voor de Amerikaanse overheid door het land om iedereen op te roepen z’n best voor oorlogsinspanning te doen.
Bijlage Namen bemanningsleden MS Zaandam
De ‘Zaandam’ werd op 2 november in het zuidelijk deel van de Atlantische Oceaan getorpedeerd door de U 174. Het schip was onderweg van Kaapstad naar New York. Het schip zonk binnen 13 minuten. Aan boord bevonden zich 299 passagiers en bemanningsleden. 134 van hen komen tijdens of kort na de ramp om het leven.
In het overzicht staan alle bemanningsleden, dus niet de passagiers, met hun functie, leeftijd en nationaliteit vermeld. Ook is aangegeven of het desbetreffende bemanningslid tijdens de ramp is omgekomen of is gered.
Naam | Functie | Leeftijd | Nationaliteit | Uitkomst ramp
--- | --- | --- | --- | ---
Stamperius, Jacob M. | kapitein | 58 | Ned. | overleden
Staleman, Johan | 1e stuurman | 48 | Ned. | overleden
Lange, Johannus de | 2e stuurman | 49 | Ned. | gered
Karssen, Kasper | 2e stuurman | 28 | Ned. | gered
Broekhof, Willem | 2e stuurma | 27 | Ned. | gered
Stael, Joan | 3e stuurman | 24 | Ned. | overleden
Dijk, Arie van | 4e stuurman | 22 | Ned. | gered
Langendoen, Klaas | bootsman | 46 | Ned. | overleden
Leeuwen, Hendrikus van | timmerman | 43 | Ned. | overleden
Willeboordse, Marinus | matroos | 27 | Ned. | overleden
Warnas, Alexander | matroos | 34 | Ned. | overleden
Pedersen, Alfred | matroos | 23 | Denemarken | overleden
Palmquist, Leon | matroos | 23 | Zweden | gered
Ruytenberg, Gerrit | matroos | 29 | Ned. | gered
Rieborn, Jochem | matroos | 28 | Ned. | gered
Barendregt, Jan | matroos | 29 | Ned. | gered
Das, Thomas | matroos | 58 | Ned. | overleden
Adriaansz, Willem | matroos | 46 | Ned. | gered
Giesen, Hendrikus | matroos | 24 | Ned. | overleden
Duyn, Teunis van | matroos | 34 | Ned. | overleden
Kreuk, Willem | matroos | 43 | Ned. | gered
Pet, Gerardus | matroos og | 18 | Ned. | overleden
Stolk, Lucas | dekjongen | 16 | Ned. | gered
Vuyk, Johannes | 1e marconist | 43 | Ned. | overleden
Vliet, Johan van | 2e marconist | 22 | Ned. | gered
Lauw, Giap Tjoen | dokter | 32 | N.O.I. | overleden
Ebbeler, Evert | hoofdmachinist | 54 | Ned. | overleden
Sjakes, Hendrik | 2e machinist | 48 | Ned. | overleden
Steehouwer, Jan | 3e machinist | 32 | Ned. | overleden
Plouvier, Eugene | 3e machinist | 33 | Ned. | overleden
Noordhoek, Johannes | 3e machinist | 31 | Ned. | gered
Mijlhoff, Jan | 4e machinist | 24 | Ned. | gered
Beije, Marinus | 4e machinist | 26 | Ned. | overleden
Giessen, Dirk van der | dd. 4e machinist | | Ned. | overleden
Bos, Jan | dd. 4e machinist | 20 | Ned. | overleden
Hage, Hendrik | dd. 4e machinist | 22 | Ned. | gered
Tiessen, Dirk van der | dd. 4e machinist | 20 | Ned. | overleden
Poelman, Riemer | dd. 4e machinist | 21 | Ned. | overleden
Calame, Anthony | 1e electricien | 51 | Ned. | gered
Beltman, Reinardus H. | 1e electricien | 43 | Ned. | gered
Kohaut, Karel | voorman | 42 | Ned. | overleden
Slot, Cornelis van der | olieman | 37 | Ned. | gered
Groeneweg, Gerard | olieman | 27 | Ned. | overleden
Dijkhuizen, Gerrit | olieman | 50 | Ned. | overleden
Florus, Johannes | olieman | 42 | Ned. | overleden
Dijkhuizen, Michiel | olieman | 59 | Ned. | gered
Borman, Abraham | tremmer | 26 | Ned. | overleden
Geeratz, Matthieu | tremmer | 40 | Ned. | overleden
Schakel, Jacob | tremmer | 59 | Ned. | overleden
Stoppelenburg, Jacob | tremmer | 40 | Ned. | overleden
Vuyk, Cornelis | tremmer | 27 | Ned. | gered
Linden, Nicolaas van der | keteljongen | 18 | Ned. | overleden
Apon, Cornelis | purser | 46 | Ned. | overleden
Verroen, Harry | assistent purser | 37 | Ned. | gered
Schram, Marinus | chef hofmeester | 56 | Ned. | gered
Vaal, Pieter de | bediende | 18 | Ned. | gered
Terlaak, Johan | slager | 33 | Ned. | gered
Zijl, Willem van | bediende | 29 | Ned. | gered
Scheepers, Johannes | bediende | 28 | Ned. | gered
Sardijn, Johannes | 1e kok | 33 | Ned. | overleden
Roos, Jacobus | bediende | 28 | Ned. | gered
Poly, Franciscus | pantryman | 42 | Ned. | gered
Plugge, Jacobus | bediende | 27 | Ned. | gered
Piscaer, Joseph | kok | 29 | Ned. | overleden
Oever, Jan van de | kok | 46 | Ned. | overleden
Nijenhuis, Lieffert | chef kok | 42 | Ned. | gered
Nieman, Theodorus | kok | 27 | Ned. | gered
Lataster, Adam | bediende | 32 | Ned. | overleden
Klink, Cornelis | bakker | 29 | Ned. | overleden
Hoose, Hendrik | kapper | 46 | Ned. | overleden
Hoen, Henri ‘t | 1e hofmeester | 37 | Ned. | overleden
Heus, Jacobus de | magazijnmeester | 46 | Ned. | overleden
Hennink, Gerrit | messroom bediende | 35 | Ned. | overleden
Harlaar, Arie C. | barkeeper | 46 | Ned. | overleden
Boogert, Gerard v.d. | pantrybediende | 29 | Ned. | gered
Feltz, Kuno van der | pantrybediende | 34 | Ned. | overleden
Dommelen, Marinus van | patissier | 46 | Ned. | overleden
Djojo | bediende | 21 | N.O.I. | overleden
Djemoer | bediende | 32 | N.O.I. | gered
Moestar | bediende | 22 | N.O.I. | gered
Moes | koksmaat | 41 | N.O.I. | gered
Moehamat Asik | bediende | 18 | N.O.I. | gered
Matrawie | bediende | 33 | N.O.I. | gered
Matelan | bediende | ? | N.O.I. | overleden
Matassan | bediende | 21 | N.O.I. | gered
Matarie | bediende | ? | N.O.I. | overleden
Markassan | koksmaat | 32 | N.O.I. | overleden
Maidin | bediende | 21 | N.O.I. | gered
Kari | bediende | 24 | N.O.I. | gered
Samion | wasbaas | 47 | N.O.I. | overleden
Sakiman II | bediende | 47 | N.O.I. | gered
Sakiman I | kok | 34 | N.O.I. | gered
Pia | bediende | 23 | N.O.I. | gered
Boesri | bediende | 23 | N.O.I. | overleden
Boenawan | bediende | 31 | N.O.I. | gered
Boela | bediende | ? | N.O.I. | overleden
Oesin | bediende | ? | N.O.I. | overleden
Oemar | bediende | 39 | N.O.I. | gered
Astro | bediende | 32 | N.O.I. | gered
Arman | bediende | 50 | N.O.I. | gered
Soepian | bediende | 24 | N.O.I. | gered
Soenan | bediende | 23 | N.O.I. | gered
Amin | bediende | 26 | N.O.I. | gered
Amat | bediende | ? | N.O.I. | overleden
Ponimin | bediende | 25 | N.O.I. | gered
Tabri | bediende | 20 | N.O.I. | gered
Adenawie | bediende | 37 | N.O.I. | overleden
Adam | bediende | 22 | N.O.I. | gered
Abdoelrachman | bediende | 37 | N.O.I. | gered
Tamidin | bediende | 40 | N.O.I. | gered
Maddox, J.S. | l.t.z. 3e kl. A.G. | | Amer. | overleden
Crum, J.W. | bootsman A.G. | 25 | Amer. | gered
Antrip, D.L. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Austin, W. | kanonnier A.G. | 21 | Amer. | gered
Barron, W.L. | kanonnier A.G. | 18 | Amer. | gered
Craddock, J. | kanonnier A.G. | 20 | Amer. | gered
Fudala, S. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Izzy, Basil | kanonnier A.G. | | Amer. | gered
Jankowsky, M.M. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Jensen, D.E. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Johnson, E. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Jowdy, E. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Kacevich, V. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Karlin, L. | kanonnier A.G. | 17 | Amer. | gered
Labbe, N. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Satterwhite, J. | kanonnier A.G. | | Amer. | overleden
Wiedeman, G. | kanonnier A.G. | 25 | Amer. | gered
Lorenz, V.A. | radioman A.G. | | Amer. | gered
Boven de rol
Naam | Functie | Leeftijd | Nationaliteit | Uitkomst ramp
--- | --- | --- | --- | ---
Wepster | kapitein | 56 | Ned. | overleden
Ruiter, W. de | olieman | 65 | Ned. | overleden
Stenekes, Sietze | matroos | 56 | Ned. | overleden
- Uit een interview met de schrijver Henk Top van het boek ‘Bestemming New York’ over de MS Zaandam ↩
Bron:
- Wikipedia
- ‘Bestemming New York’, geschreven door H. Top, uitgeverij Walburg Pers.
