S.B. van Sante, architect met eigen stijl
Ruud Meijns
Sinds de komst van het nieuwe stadhuis en vooral van het Zaanse huisjes hotel, letten Zaankanters wat meer op architectuur. Eind 19e en begin 20e eeuw had men vooral behoefte aan woningen voor de werkende stand en werden er woningbouwverenigingen opgericht. In de grote steden kreeg men dit betrekkelijk snel van de grond en andere steden, zoals Zaandam volgden. Mooie voorbeelden van deze nieuwe woningen zijn de grote woonblokken in Amsterdam, die dankzij een groep jonge architecten ontstonden. Deze bouwstijl is nu bekend onder de naam “Amsterdamse School”. In Zaandam kan men denken aan de Talma- en de Rosmolenbuurt. De schaal is hier anders dan in de grote stad.
De in 1876 geboren Simon Bernardus van Sante heeft in de Zaanstreek, en ook daarbuiten, vorm gegeven aan het verlangen om mooi werk af te leveren. Binnen de verzuiling had elke gemeenschap, socialistisch, protestants of katholiek zijn eigen architecten en eigen aannemers die voor hen werkten. Als zoon van de katholieke aannemer Jacob van Sante heeft hij veel voor de R.K. gemeenschap getekend en betekend.
Architectuur en Art Deco
Art Deco is een stijl die ongeveer dertig jaar omspande, maar in de jaren twintig en dertig zijn hoogtepunt beleefde. De stijl is sterk geïnspireerd door de aanhoudende vernieuwing in technologie en maatschappij. Alles ging sneller, en dat vertaalde zich naar de architectuur. Art Deco werd vaak ingemengd in andere stromingen zoals in de architectuur van bijv. De Amsterdamse school. De gebouwen werden gedecoreerd met siermetselwerk, sculpturen van steen en keramiek en fraaie tegels. Art Deco was de eerste internationaal georiënteerde ontwerp- en decoratiestijl.
Van Sante als architect
Het eerste gebouw dat S.B. van Sante in Zaandam neerzet is de katholieke lagere school op de Bloemgracht. We schrijven hier 1901.
Van Sante laat zich in 1904 zien als verdienstelijk architect bij de verbouw van de oude parochiekerk aan de Oostzijde tot het katholieke verenigingsgebouw “De Bond” en het woonwinkelpand van P.J. Liedmeier, Stationsstraat 33.
In 1905 zien we hem als architect bij de bouw van het ouderlijk huis. Het houten huis aan de Vinkendwarsstraat waarin hij en zijn broer Theo zijn geboren wordt afgebroken en op de plek bouwen ze een stenen huis, tot groot plezier van hun moeder. Broer Theo fungeert hierbij als de aannemer van de bouw. Het huis had nog de kenmerken van de chaletstijl. De architect tekende nog veel dat wat de opdrachtgever wenste.
Bij het al eerder getekende pand van de fietsenhandelaar P.J. Liedmeier zijn al andere stijlkenmerken te zien met een kleine link naar de Art Deco.
In 1907 tekent Van Sante het ontwerp voor een zusterhuis in de Oostzijde, beter bekend onder de naam St. Jozephgesticht. Later onderdeel van de huishoudschool Sancta Maria. Dit gebouw heeft kenmerken van diverse stijlen. Het expressionisme van het begin van de twintigste eeuw en versieringen in Art Deco stijl, zoals in de naamsaanduiding op de gevel. Het gebouw staat er nog steeds en is een pareltje in de Oostzijde. Het is o.a. in gebruik als apotheek.
Zoals gezegd had Van Sante als katholiek het voordeel dat hij opdrachten uit deze groep kreeg. Cornelis Kamphuys gaf van Sante in 1910 de opdracht voor een verbouwing aan de rijstpellerij Phenix aan de Oostzijde. In 1911 volgde de opdracht voor het ontwerp van pakhuis Nederland en pakhuis Czaar Peter. Beide gebouwen zijn helaas niet meer te zien omdat ze in 1954 bij een spectaculaire brand ten onder gingen. Deze brand wordt prachtig beschreven in het boek “Zaans Veem” van Freek de Jonge.
Fabriekspanden langs de Zaan met rechts Nederland
Van Sante is ook sociaal geëngageerd en is mede oprichter van de katholieke woningbouwvereniging “Leo XIII”. Hij ontwerpt o.a. de woningen aan de Belgische straat en het Smidspad (nu Jan Bouwmeesterstraat). Tijdens zijn leven zal hij alle woningen voor Leo XIII tekenen en na zijn dood doet zijn bureau dit tot 1968
Deze stenen woningen, anders dan de houten ‘krotten’, kenmerken zich doordat ze veel ruimte bieden aan de meestal grote gezinnen. Van Sante laat zich ook van zijn speelse kant zien door elke woning een tegelplateau te geven met een voorstelling van een dier of plant.
In 1917 krijgt hij van Kamphuys de opdracht om een stoommeelfabriek te ontwerpen. Het gebouw krijgt de naam “De Vrede”. Deze fabriek bevindt zich aan het eind van de Vredeweg langs het Noordzeekanaal.
Foto: G. Dubbelman
De Vrede is een gebouw dat door zijn ligging en uiterlijk altijd een wat mysterieuze uitstraling heeft gehad. Toch heeft Van Sante ook hier weer Art Deco kenmerken in weten te plaatsen. Het gebouw heeft een periode van leegstand en verval gekend, maar men is begonnen met het herstel.
In Zaandam wordt in 1917 de katholieke jongensschool Sint Jozef, aan de Sijbrandsteeg volgens ontwerp van Van Sante gebouwd. Het pand is nu beter bekend als filmhuis ‘De Fabriek’. Niet alleen aan de buitenkant zijn de ornamenten te vinden die met de Amsterdamse school zijn verbonden. Ook binnen heeft de architect het aanzicht met speelse elementen verrijkt. De tegelvloer is daar een voorbeeld van.
Tegelvloer in de hal
Het werk van Van Sante is niet alleen in Zaandam te vinden. In tal van plaatsen in Noord-Holland zoals Hoorn, Grootebroek, Bloemendaal staan tal van prachtige gebouwen. Particuliere woningen, scholen en een kerk. Ook in Zuid-Holland staan meerdere scholen van zijn hand.
In 1922 is Van Sante verantwoordelijk voor het ontwerp van de R.-K. Uloschool aan de Bloemgracht. Dit ontwerp sluit helemaal aan bij de Amsterdamse School.
In 1928 krijgt hij opdracht voor een ontwerp van de St. Bonefatiusschool, voor jongens, aan de Gerhardstraat. Ook hier weer een prachtig interieur, als voorbeeld de vormgeving van de trap.
Door uitbreiding van de Gerhardstraat was het nodig de poort naar het schoolplein te slopen en daarmee moest ook de hoofdingang van de school verplaatst worden. Het pand is in gebruik geweest door de brandweer en doet nu dienst als oogkliniek.
Na de Eerste Wereldoorlog begint ook in de Zaanstreek het verlangen naar betere gezondheidszorg. Men streeft naar een ziekenhuis, maar ook hier ontkomt men niet aan de verzuiling en zo komt er een Algemeen ziekenhuis (Gemeente Ziekenhuis) aan de Frans Halsstraat en een Katholiek ziekenhuis (St. Jan ziekenhuis) aan de Bloemgracht. In het gebouw wordt ook het tehuis voor ‘Ouden van Dagen’ ondergebracht en ernaast worden woningen voor oudere echtparen gebouwd. Het ontwerp van het St. Jan Ziekenhuis is van de hand van Van Sante. Hier zijn de kenmerken van de ‘Amsterdamse school’ weer duidelijk zichtbaar. Stond het er nog maar denk ik wel eens, maar dat gaat voor meer gebouwen op die verdwenen zijn.
S.B. van Sante was werkzaam op verschillende architectenbureaus tot hij zijn eigen bureau oprichtte. Hij was o.a. in het bezit van een tekenakte M.O. en hij was directeur van de Gemeentelijke Avondschool voor Nijverheidsonderwijs te Zaandam van 1914 tot 1929. In 1936 komt hij te overlijden. Gelukkig is nog veel van zijn werk bewaard gebleven.
Bronnen:
- Architectenweb.nl
- Gemeentearchief Zaanstad
- Dankbare schoonheid, tentoonstelling over het werk van S.B. van Sante in het Zaans Museum.
- Zaans-industrieel-erfgoed.nl
- Nederlands tegelmuseum
- Wikipedia