Februaristaking
Ruud Meijns
Op vrijdag 26 februari 2016 is het precies 75 jaar geleden dat in de Zaanstreek de Februaristaking plaatsvond. Dit herdenken we bij het monument op de Wilhelminabrug in Zaandam, naast het Zaantheater. De herdenking begint om 09.30 uur in de foyer van het Zaantheater.
Met deze herdenking eren wij diegenen die op 25 en 26 februari 1941 het werk neerlegden in de Zaanstreek, uit protest tegen de vervolging van de Joodse landgenoten. De Februaristaking werd wereldwijd en symbool voor solidariteit, saamhorigheid, tolerantie, gelijkwaardigheid en de strijd tegen stigmatisering van bevolkingsgroepen.
De Februaristaking in de Zaanstreek
De Februaristaking kwam niet uit de lucht vallen. De Duitse bezetters hadden al genoeg maatregelen genomen die de woede opwekte van de bevolking. De tewerkstelling van rond de 11.000 werkloze arbeiders in werkverschaffings-objecten had al tot een vorm van verzet geleid, toen zij een half uur langer moesten werken.
Oktober 1940 kwam het bevel dat alle ambtenaren een ‘arierverklaring’ moesten inleveren. Begin januari 1941 moesten de Joodse landgenoten zich registreren als zijnde van ‘geheel of gedeeltelijk joodse bloeden’. Later kwamen bordjes met ‘Voor Joden verboden’ bij allerlei gelegenheden te hangen.
De staking was gericht tegen de jodenvervolging. Duitsers en Nederlandse W.A.-mannen hadden de jodenbuurt geterroriseerd. Joodse mannen verweerden zich daartegen met eigen knokploegen.
Op dinsdag 11 februari vond een groot gevecht plaats op het Waterlooplein. De Nederlandse W.A.-man H. Koot raakte daarbij dodelijk gewond.
Ook in de daarop volgende dagen vonden gevechten plaats. Als represaille arresteerden de Duitsers op 22 en 23 februari, met grof geweld, 427 jonge joodse mannen.
Wim Nieuwenhuijse:
“De Duitsers hadden al maatregelen getroffen die iedereen trof en in zijn vrijheid beknotte. Door de razzia’s tegen de Joden en ook door de provocaties van de NSB die dachten dat hun koninkrijk was gekomen. Daardoor ontstond langzaam maar zeker een brandend vuur door het onrecht dat de Joden werd aangedaan.”
Ook in de Zaanstreek maakt men kennis met de ‘ariërverklaring’. Op de Zaandamse markt worden joden geweerd en de berichten uit de hoofdstad waar veel Zaankanters werken, doet de stemming hier ook omslaan. De razzia’s van 22 en 23 februari in Amsterdam en de aanval van W.A.-mannen op de 23e in de Waakzaamheid in Koog aan de Zaan betekent dat voor velen de maat vol is.
Dirk Maij (werkte voor het Gem. Gasbedrijf):
“Ik voelde dat ik dat moest doen. Ik had een chef bij het gasbedrijf en die was getrouwd met een Joodse vrouw en die vrouw mocht niet meer in gemeentedienst. Die werd ontslagen, die moest weg.”
De C.P.N. staat sterk in Amsterdam en in de Zaanstreek. Aan de oproep van 23 februari om te staken wordt op 25 februari gehoor gegeven. In de middag ligt het werk in Amsterdam stil. Arbeiders nemen vanuit Amsterdam de stakingsoproep mee.
Wim Nieuwenhuijse:
“Dat manifest moest uit Amsterdam gehaald worden en niet alleen hier in Zaandam, maar door de hele Zaanstreek waren mensen opgeroepen om dat manifest te komen ophalen en te gaan vermenigvuldigen.”
Mevr. Bep Koeman:
“Op die 25e kwam al heel gauw door dat die staking uitgebroken was. Je was er meteen voor in dat je ook ging staken. Toen hebben ze een eigen pamflet samengesteld en dat is verspreid over al die groepen die in de Zaanstreek wat gingen organiseren.”
Het Zaanse pamflet
In de Zaanstreek verzamelen arbeiders zich bij de fabriekspoorten. Albert Heijn en en Hille gaan plat. De Artillerie Inrichting sluit zich aan. In de middag ligt het werk langs de Zaan stil. In totaal staken zo’n 200 Zaanse bedrijven.
Cor Brak (Wormerveer):
“Om half acht begonnen we en toen werd er al over gepraat. Toen waren er al biljetten en werd er over gediscussieerd, over de Joden die vervolgd werden. Het Zuideinde van Wormerveer was eigenlijk één industrieterrein en ik zie nog 1 van die voormannen van Crok en Laan die voerde het woord, dat we ons aan moesten sluiten en dat gebeurde ook spontaan. We gingen toen in optocht naar Wormer en gingen we daar die fabrieken langs; Lassie, de Rijstpellerij van de Unie en die sloten zich allemaal bij die staking aan.”
Mart ten Wolde (Koog aan de Zaan):
“Tussen negen en tienen kwam er een groepje mensen aan de fabrieksingang en die kwamen vragen of het personeel ook wilde gaan staken. Daar werd mee ingestemd, dat ging vrij snel.”
Vanuit de hele Zaanstreek komen mensen naar Zaandam. En het zijn niet alleen arbeiders uit de fabrieken, maar ook overheidspersoneel, scholieren, winkelpersoneel sluiten zich aan.
Mart ten Wolde (Koog aan de Zaan):
“Ik ben met die groep mee gaan fietsen naar Zaandam toe. Onderweg werd het wat luidruchtig, het trok de aandacht en hier en daar stopten ze bij bedrijven om te vertellen wat er aan de hand was. En uiteindelijk kwamen we in het centrum van Zaandam terecht.”
De Duitsers, overrompeld door de omvang van de staking, besluiten Noord-Holland onder militair gezag te plaatsen.
Ruim 16 duizend Zaankanters deden mee aan de staking en verzamelden zich op de Dam in Zaandam. De demonstratie had de toestemming van de burgemeester van Zaandam J. in ’t Veld.
Mart ten Wolde (Koog aan de Zaan):
“Toen hoorden we schoten, er werd geschoten op de Dam. Iedereen vloog een kant op om dekking te zoeken en weg te wezen.
Politieke activiteiten worden verboden.’s Middag op de 26e wordt de ‘Duitse orde’ met geweld hersteld. Militairen vullen de straten en er valt een dode in de Nicolaasstraat.
Op donderdag 27 februari wordt er nog wel gestaakt, hoewel de omvang minder is geworden. Een avondklok wordt ingesteld; na half negen mag niemand meer buiten zijn. Theaters worden gesloten. Van burgemeester In ’t Veld wordt geëist dat iedereen ’s middags om 13.00 uur weer aan het werk; zo niet volgt een militaire rechtbank. Burgemeester In ’t Veld wordt per 4 maart 1941 van zijn functie ontheven. Zaandam krijgt een boete te betalen van een half miljoen gulden.
‘Zo eindigde in de Zaanstreek een woelige oorlogsdag. De fascistische bezetters hadden hun ware gezicht getoond. Maar ook de bevolking had dit gedaan.’
Wim Nieuwenhuijse:
“En ik denk dat de Februaristaking er in de Zaanstreek ook toe geleid heeft dat, in het verzet daarna, er een soort bescherming was van de bevolking. Want je had in de Westzijde schouder aan schouder gelopen met je buurman die niet mocht weten dat jij in het verzet zat.”
Alle citaten komen uit de documentaire ‘Februaristaking’ van het project Monumenten Spreken.
Bronnen:
- De Februaristaking in de Zaanstreek – J.C. Witte
- De Februaristaking (in 1941) en haar gevolgen voor Zaandam – J.J. ’t Hoen
- Ter dood veroordeeld – Gerard Maas
- Noord-Hollands Archief