De Vereniging Kindervoeding
Ruud Meijns
De Kindervoeding
Weet u wat De Kindervoeding was? Waarschijnlijk niet. Ik wist het ook niet tot ik iemand sprak die me erop attent maakte. Deze mevrouw woonde in de Jan Windhouwerstraat en zag dat arme Zaanse kindertjes er kwamen eten. Armoe in Zaandam?
De Vereniging Kindervoeding – Zaandam
In de winter van 1897-1898 vormde een aantal verenigingen in Zaandam het Comité voor Kindervoeding. De betrokken verenigingen waren de Maatschappij tot Nut van’t Algemeen, afdeling Zaandam; de timmerliedenvereniging; de bakkersgezellenbond; de vrouwenvereniging; het Nederlandsch Onderwijzers Genootschap en de Bond van Nederlandse Onderwijzers. Het comité gaf de kinderen van arme ouders driemaal in de week een warme maaltijd. In totaal werden zo tussen de 64 en 133 kinderen gevoed.
Het Comité voor Kindervoeding schreef een openbare vergadering uit voor 25 mei 1898. Tijdens deze vergadering werd verslag gedaan van de werkzaamheden van het comité en werd de Vereeniging Kindervoeding opgericht.
Tijdens een volgende vergadering, op 17 juni, werden het reglement vastgesteld en een bestuur gekozen, bestaande uit mevrouw G. Sasse-Middelhoven, mej. M.M. van der Stadt, de heren W. Bax (voorzitter), W.J. Manssen (penningmeester) en A. Klaver (secretaris). Mevrouw Sasse – echtgenote van de arts Johan Sasse en één van de initiatiefnemers van de vereniging – bedankte voor de bestuursfunctie. Haar plaats werd ingenomen door mevrouw H.W. van de Stadt-Helderman.
De Vereniging Kindervoeding stelde zich ten doel om arme kinderen een warme maaltijd te geven en op deze manier armlastige ouders te ondersteunen. In de winter, wanneer hun vader zonder werk zat, kregen kinderen zo toch te eten. Aanvankelijk werden drie maaltijden per week verstrekt, later werden dit er zes. De vereniging mocht gebruik maken van de eetzaal en de keuken van het Weeshuis van de Nederlands Hervormde Gemeente bij de Papenpadsluis in West-Zaandam. De kinderen uit ‘t Kalf en Oost-Zaandam kregen toestemming om de voetgangersbrug over de Zaan te gebruiken, die de Commissie van het Fonds De Hoop in 1882 had laten aanleggen en voor het gebruik waarvan normaal gesproken tol werd betaald.
De Hoopbrug
De verstrekking van de maaltijden was in handen van een ‘commissie van uitvoering’, die uit circa dertig dames bestond en onder leiding stond van mej. S. Boshart en mej. Jet de Bruijn. De vereniging kreeg haar inkomsten uit onder andere collecten en contributies van leden, giften en (vanaf 1901) gemeentelijke subsidies. Pieter Pauw, gemeenteraadslid en wethouder van Zaandam, en na zijn dood zijn weduwe financierden het ‘klompenfonds’, dat aan elk kind drie paar klompen verstrekte.
Toen in 1901 het Weeshuis werd gesloopt, week de vereniging uit naar een leegstaand gebouw naast café de IJsbeer en vervolgens naar de vroegere speelzaal van de Nuts-bewaarschool aan het Fransepad. Op 4 januari 1922 opende de vereniging een eigen gebouw aan het einde van de Bloemgracht (‘het Blokje’). Later werd dit de Jan Windhouwerstraat.
In 1917 werden de statuten van de vereniging opgesteld. Over de doelstellingen en middelen van de vereniging werd daarin het volgende vastgelegd: De vereniging wilde in de wintermaanden aan behoeftige schoolkinderen van alle gezindten doeltreffend voedsel verstrekken, zo nodig ook kleding, een en ander ter bevordering van wat in artikel 35 van de leerplichtwet (van 1900) was vastgelegd (namelijk, dat kinderen van armlastige gezinnen in aanmerking konden komen voor uitdeling van schoolvoeding en kleding). Wijzigingen in de statuten werden goedgekeurd bij de Koninklijke Besluiten van 22 september 1923, nummer 36, en 10 juni 1931, nummer 48.
Kokadorus: verkoper voor het goede doel
In september 1924 werd Kokadorus (zie noot) ingehuurd voor een liefdadigheidsloterij tijdens de jaarlijkse kermis in Zaandam, ten gunste van de Vereniging Kindervoeding. De prijzen (poppen en koeken) kocht hij zelf in. Hij zei er zelf niks aan te willen verdienen, maar toen hij na afloop blij meldde dat de loterij f 1102,- had opgeleverd, rees er toch enige twijfel bij het bestuur. Bij nader inzien verklaarde Kokadorus dat het eigenlijk f 1282,34 had moeten zijn: rekenfoutje! Hij zuiverde het verschil aan. Het bestuur was tevreden, maar een wakkere politieagent kwam met een onaangename verrassing. Hij had van winkeliers vernomen dat de poppen niet (zoals Kokadorus beweerde) f 2,60 hadden gekost maar hoogstens f 1,75, en de koeken niet 64 maar slechts 24 cent. De werkelijke winst was minstens f 2400,-! In de pers verschenen berichten met smalende koppen als ‘Kokadorus als philantroop’ en de betrapte koopman haastte zich het totale bedrag af te dragen. De Zaanse politie maakte nog wel proces-verbaal op wegens verduistering. Of hij is vervolgd, is onduidelijk.
Het zal eind jaren dertig zijn geweest dat er een foto van het bestuur werd genomen, in aanwezigheid van burgemeester in ‘t Veld.
Op 26 juni 1943 werd de Vereniging Kindervoeding ontbonden. Dit gebeurde overeenkomstig de verordening van de Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied (Seyss-Inquart) van 28 februari 1941. Drie maanden later, op 10 september 1943, werd het pand van de vereniging overgeschreven op naam van de Stichting Nederlandsche Volksdienst (zie noot einde artikel), die warme maaltijden zou gaan verstrekken aan alle leerlingen van de lagere school en het vervolgonderwijs (de ulo of mulo).
Tijdens de hongerwinter, in 1944-1945, richtte een aantal burgers een noodorganisatie op (de Stichting Noodorganisatie Zaandam), die onder andere voedselpakketten samenstelde en noodziekenhuizen inrichtte. In samenwerking met het oude bestuur van de Vereniging Kindervoeding werden vanaf januari 1945 ook weer warme maaltijden verstrekt aan ondervoede kinderen. Voor deze maaltijden maakte men gebruik van het pand aan de Jan Windhouwerstraat.
Het pand van de Kindervoeding aan de Jan Windhouwerstraat later in gebruik als Clubhuis De Sluis, gesloopt in 1958.
Na afloop van de Tweede Wereldoorlog maakte de Raad voor het Rechtsherstel in Den Haag de liquidatie van de vereniging ongedaan en kreeg de vereniging haar bezittingen weer terug. De vereniging wilde haar werkzaamheden graag blijven voortzetten, maar in 1947 verschenen er twee rapporten van de directeur van de gemeentelijke geneeskundige en gezondheidsdienst en de schoolarts van de districtsschoolartsendienst Zaandam-Oostzaan. Beide rapporten pleitten voor het verstrekken van schoolvoeding op medische grondslag. De verstrekking van voedsel aan schoolkinderen moest uit de sfeer van de bedeling komen en alle kinderen de voedingsstoffen geven die ze nodig hadden: schoolmelk, vitamine-staal-biscuits en eiwitkoeken met sojameel.
De Vereniging Kindervoeding speelde even met het plan om een stichting ‘ten Algemeenen Nut’ op te richten, ‘het Blokje’, en het gebouw aan de Jan Windhouwerstraat aan deze stichting over te dragen. Omdat het oprichten van een stichting toch meer kostte dan begroot, vond dit plan geen doorgang. Het gebouw aan de Jan Windhouwerstraat werd verkocht aan de gemeente Zaandam en op 5 april 1955 besloot de algemene ledenvergadering tot ontbinding van de vereniging. Het saldo van de vereniging, circa fl. 35.000,-, werd geschonken aan achttien verenigingen die het jeugdwerk bevorderden.
Noot – Nederlandsche Volksdienst
De Nederlandsche Volksdienst, werd in juli 1941 opgericht. De oprichters van de NVD wilden al het sociale werk in Nederland bundelen in deze organisatie. In de praktijk kwam de zorg neer op steun aan slachtoffers van bombardementen, verstrekking van voedsel, kleding en babyuitzetten aan aanstaande moeders, jeugdtandverzorging en wijkverpleging. Als gevolg van de nationaalsocialistische rassenleer kwamen gehandicapten en bejaarden niet voor zorg in aanmerking. De NVD gaf alleen hulp aan Arische gezinnen. Zieken werden wel geholpen, maar ook weer alleen als ze ariër waren.
Noot – Standwerker Kokadorus
Meyer Linnewiel is de eigenlijke naam van standwerker Kokadorus. Linnewiel, geboren 23 maart 1867 in Leeuwarden, begon op 14-jarige leeftijd zijn loopbaan als marktkoopman. Hij noemde zichzelf ‘professor’ en ‘de koopman van Noord Venetië’. Linnewiel is overleden op 27 mei 1934 te Amsterdam.
Bron-foto’s: Archief De Vereniging Kindervoeding – Zaandam, Henk Poppen, Gemeentearchief Zaanstad, Wikipedia, Ons Amsterdam